کمبود آهن و کم خونی

كمبود آهن و كم خوني فقر آهن چيست؟

اگر براي ساختن گلبول هاي قرمز خون،آهن به مقدار كافي در دسترس بدن نباشد ،ابتدا فرد از ذخاير آهن بدن خود استفاده مي كند،سپس در صورت ادامه كمبود ذخاير آهن بدن كاهش مي يابد.اگركمبود آهن ادامه پيدا كند ذخاير آهن بدن تخليه مي شود و كم خوني فقر آهن بروز مي كند.آهن اساسي ترين ماده اوليه براي ساختن گلبول هاي قرمز خون است.البته علاوه بر آهن،مواد مغذي ديگر هم مثل اسيدفوليك،ويتامين6B،ويتامين12B،ويتامينC و پروتئين براي خون سازي لازم است كه بايد از طريق رژيم غذايي روزانه تأمين شود.

عوارض ناشي از كم خوني فقر آهن در كودكان سنين مدرسه و نوجوانان:

آهن كافي براي حفظ سلامت،رشد مطلوب و فراهم ساختن زمينه مناسب براي يادگيري در دوران تحصيل ضروري است.اگر چه كمبود آهن مي تواند در تمام مراحل زندگي سبب كاهش قدرت ادراك و يادگيري گردد ولي اثرات نامطلوب كم خوني در دوران شيرخوراگي و در اوايل كودكي غير قابل جبران است.كم خوني فقر آهن در كودكان زير 2 سال و كودكان سنين مدرسه با تأخير رشد خفيف همراه است و درمان كم خوني موجب افزايش سرعت رشد مي شود.تأخير رشد در كودكان كم خون ممكن است به علت نقش كلي آهن در واكنش هاي حياتي بدن،رابطه آن با سيستم ايمني و يا تأثير آن بر اشتها باشد.

كم خوني فقر آهن در كودكان سنين مدرسه موجب كاهش قدرت يادگيري مي شود.ضريب هوشي اين كودكان 5 تا 10 امتياز كمتر از حد طبيعي برآورد شده است.همچنين،در اين كودكان ميزان ابتلا به بيماريهاي عفوني بيشتر است.زيرا سيستم ايمني آنان قادر به مبارزه با عوامل بيماري زا نيست.مطالعات نشان داده است كه دادن آهن به كودكان كم خون موجب كاهش ابتلا به بيماريهاي عفوني مي گردد.

كودكان و دانش آموزاني كه دچار كم خوني فقر آهن هستند هميشه احساس خستگي و ضعف مي كنند.اين افراد اغلب از ورزش و فعاليتهاي بدني دوري مي كنند و يا در هنگام ورزش خيلي زود خسته مي شوند.در اين افراد تغييرات رفتاري به صورت بي حوصلگي و بي تفاوتي مشاهده مي شود.كم خوني فقر آهن،به علت تأثير بر قدرت يادگيري و كاهش آن،افت تحصيلي دانش آموزان را باعث مي شود.

علل ايجاد كم خوني فقر آهن در دوران مدرسه و بلوغ

در سنين مدرسه بدن به دليل رشد به آهن بيشتري نياز دارد و مصرف ناكافي منابع غذايي حاوي آهن در اين دوران منجر به كمبود آهن مي شود.در دوران بلوغ به دليل جهش رشد نياز دختران و پسران نوجوان به آهن بيشتر از دوران قبل است و در صورتي كه از منابع غذايي حاوي آهن در برنامه غذايي روزانه به اندازه كافي مصرف نشود نوجوان به سرعت در معرض خطر كمبود آهن و كم خوني ناشي از آن قرار مي گيرد.در دوران بلوغ،دختران علاوه بر جهش رشد و در نتيجه نياز بيشتر به آهن،به علت عادت ماهيانه و از دست دادن خون نسبت به كم خوني فقر آهن بسيار حساس تر و آسيب پذيرتر هستند و به اين دليل كم خوني فقر آهن در دختران نوجوان در مقايسه باپسران نوجوان شيوع بالاتري دارد.

عادات و رفتارهاي غذايي خاص در دوران مدرسه و بلوغ اغلب موجب مي شود كه كودكان و دانش آموزان بجاي مصرف غذاهاي خانگي خاص از غذاهاي غير خانگي مانند انواع ساندويچ هاي سوسيس و كالباس،پيتزا و تنقلات غذايي كم ارزش مانند چيپس،نوشابه،شكلات و پفك استفاده نمايند و به اين دليل در معرض خطر كمبود آهن قرار مي گيرند زيرا اين غذاها اغلب از نظر آهن فقيرند.

تغييرات خلق و خو در دوران بلوغ ممكن است موجب كم اشتهايي شود و به علت مصرف ناكافي غذا،دريافت آهن و ساير مواد مغذي محدود مي شود.

عدم رعايت اصول بهداشتي،آب آشاميدني ناسالم،توالت هاي غير بهداشتي،عدم شستشو و ضد عفوني صحيح سبزي هاي خام و در نتيجه ،ابتلا به آلودگي هاي انگلي از ديگر عوامل مؤثر در بروز كم خوني فقر آهن مي باشد.

مهمترين و شايعترين علل بروز كمبود آهن مصرف انواع گوشت بويژه گوشت قرمز است كه آهن قابل جذب دارد.از عوامل ديگر مصرف چاي همراه با غذا و يا بلافاصله بعد از غذاست.تانن موجود در چاي مي تواند جذب آهن غذا را به مقدار قابل ملاحظه اي كاهش دهد.

مصرف ناكافي مواد غذايي حاوي ويتامين C نيز احتمال بروز كمبود آهن را افزايش مي دهد.ويتامينC كه به طور طبيعي در ميوه ها وسبزي هاي تازه و خام وجود دارد موجب افزايش جذب آهن غذا مي شود.كمبود دريافت ويتامين C موجب كاهش جذب آهن غذا و در نتيجه كمبود آهن مي شود.

مصرف نان هايي كه در تهيه آنها از جوش شيرين استفاده مي شود يكي ديگر از عوامل مؤثر در بروز كمبود آهن مي باشد.جوش شيرين موجب باقي ماندن ماده اي بنام اسيد فيتيك در غذا مي شود كه كاهش دهنده جذب آهن مي باشد.در ناني كه در تهيه آن از خمير مايه يا خمير ترش به جاي جوش شيرين استفاده شده است،اسيد فيتيك مهار شده و مانعي در جذب آهن ايجاد نمي كند.در سال هاي اخير تلاش هاي زيادي براي حذف جوش شيرين از چرخه نان و توليد آن و استفاده از خمير مايه در كشور صورت گرفته است.

به طور كلي مهمترين عللي كه موجب بروز كم خوني فقر آهن در كودكان سنين مدرسه و نوجوانان مي شود به شرح ذيل است:

1. مصرف ناكافي مواد غذايي آهن دار

2. جايگزين شدن غذاهاي غير خانگي(انواع ساندويچها مثل سوسيس و كالباس كه اغلب آهن كافي ندارند)بجاي غذاهاي خانگي و مصرف هله هوله ها كه معده را پر كرده و احساس سيري به فرد مي دهد و او را از غذاي سفره محروم مي كند.

3. خونريزي هاي شديد عادت ماهيانه در دختران نوجوان

4. هيجان هاي عصبي دوران بلوغ كه معمولاً منجر به بي اشتهايي مي شود.

5. مصرف چاي همراه با غذا و يا بلافاصله بعد از صرف غذا

6. مشكلات دنداني كه در اثر مصرف بي رويه شكلات وشيريني ايجاد شده و منجر به كم اشتهايي و كاهش دريافت مواد مغذاي از جمله آهن مي شود.

7. مصرف نان هايي كه در تهيه آنها بجاي خمير مايه يا خمير ترش جوش شيرين بكاررفته و در نتيجه خمير آنها ور نيامده و حاوي اسيد فيتيك مي باشد كه مانع جذب آهن مي شود.

8. آلودگي هايي انگلي مانند شيستوزوميا و كرم قلابدار و ژيارديا نيز موجب بروز كم خوني فقر آهن مي شوند.آلودگي به شيستوزوميا و كرم قلابدار در كشور ما شايع نيست اما آلودگي به ژيارديا كه در سنين مدرسه شايع است مي تواند با كاهش اشتها و كاهش جذب آهن موجب كمبود آهن شوند.

علائم كم خوني فقر آهن:

رنگ پريدگي دائمي زبان و مخاط،داخل پلك چشم و لب ها ،كمرنگ شدن خطوط كف دست،احساس ضعف و خستگي،سياهي رفتن چشم،بي تفاوتي،سرگيجه،سردرد،بي اشتهايي،حالت تهوع و خواب رفتن و سوزن سوزن شدن دستها و پاها در افراد مبتلا به كم خوني فقر آهن ديده مي شود.موارد كم خوني فقر آهن شديد با تنگي نفس و طپش قلب و ورم قوزك پا همراه است.

پيشگيري و كنترل كم خوني فقر آهن:

بطور كلي چهار روش اساسي پيشگيري از كم خوني فقر آهن عبارتند از:

1-آهن ياري:

آهن ياري عبارت است از توزيع قرص آهن بين گروههاي آسيب پذير و در معرض خطر كم خوني فقر آهن(مانند زنان باردار،كودكان زير 5 سال،كودكان سنين مدرسه و دختران نوجوان)

در برخي از كشورها آهن ياري يعني توزيع قرص آهن به كودكان مدرسه اي و دختران نوجوان در زمره اقدامات پيشگيري از كم خوني فقر آهن قرار دارد.در اين روش قرص توسط معلمين مدارس بين دانش آموزان توزيع مي شود.آهن ياري معمولاً با مصرف يك قرص سولفات فرو در هفته به مدت 12 تا 16 هفته در سال در طي سنين بلوغ اجرا مي شود.

2-آموزش تغذيه و ايجاد تنوع غذايي:

در برنامه غذايي روزانه دو نوع آهن«هم»(Hame) و «غير هم»(Non Hame) وجود دارد.آهن«هم»در گوشت قرمز،مرغ،ماهي و جگر وجود دارد.آهن«غير هم» در غذاهاي گياهي مانند غلات،حبوبات،سبزيجات،مغزها(پسته،بادام،گردو،و فندق)و انواع خشكبار(برگه هلو،زردآلو،انجير،كشمش،و خرما)وجود دارد.آهن غذاهاي حيواني از قابليت جذب بالايي برخوردار است و به ميزان 20 تا 30 درصد جذب مي شود .در حاليكه آهن غذاهاي گياهي به ميزان 3 تا 8 درصد جذب مي شود و جذب آن بستگي به وجود عوامل كاهش دهنده و افزايش دهنده جذب آهن دارد.آهن موجود در زرده تخم مرغ نيز از قابليت جذب كمي برخوردار است.

گوشت قرمز،مرغ و ماهي افزايش دهنده جذب آهن هستند.اين مواد غذايي ارزش دوگانه دارند.از يك سو داراي آهن«هم»مي باشند و از سوي ديگر موجب افزايش جذب آهن«غير هم»كه در منابع گياهي موجود است مي شوند.يعني اگر حتي مقدار كمي گوشت در غذا وجود داشته باشد آهن موجود در آن موجب افزايش جذب آهن غير هم از مواد گياهي مي شود.اسيد اسكوربيك(ويتامينC)كه در سبزي ها و ميوه هاي تازه و خام وجود دارد يكي ديگر از افزايش دهنده هاي جذب آهن مي باشد.از طريق مصرف مقداري سبزي خوردن،پياز و يا انواع سالاد همراه با آب ليمو يا آب نارنج تازه جذب جذب آهن غذاهاي گياهي افزايش مي يابد.البته خطر ابتلاء به آلودگي هاي انگلي به علت مصرف سبزي خام آلوده را نبايد از نظر دور داشت.به اين دليل شستشوي صحيح و ضد عفوني سبزيجاتي كه به طور خام مصرف مي شوند نبايد فراموش شود.

يكي از مهمترين اقدامات براي پيشگيري از كم خوني فقر آهن آموزش تغذيه به منظور ايجاد تعادل و تنوع در برنامه غذايي روزانه است.اساس آموزش تغذيه براي پيشگيري از كم خوني فقر آهن بر اين اصل استوار است كه در وعده هاي غذايي افزايش دهنده هاي جذب آهن و همچنين آهن«هم»مصرف شود و يا اينكه از مصرف كاهش دهنده هاي جذب آهن مانند چاي همراه با غذا و يا بلافاصله پس از غذا خودداري شود.

روش ديگر،استفاده از جوانه غلات و حبوبات است كه موجب افزايش آهن قابل جذب در مواد غذايي مي شود.وقتي غلات جوانه مي زنند ويتامينC در آنها افزايش مي يابد و ميزان تانن ها و اسيد فيتيك كم مي شود.مثلاً جوانه زدن بعضي از غلات و حبوبات مثل ماش و عدس به مدت24 تا48 ساعت مي تواند آهن قابل جذب را تقريباً دو برابر افزايش دهد.

توصيه هايي براي پيشگيري از كم خوني فقر آهن

1. در برنامه غذايي روزانه از مواد غذايي حاوي آهن مثل انواع گوشت ها(گوشت قرمز،مرغ،ماهي)جگر،حبوبات(مثل عدس،لوبيا)و سبزي هاي سبز تيره(اسفناج و جعفري...)بيشتر استفاده كنند.

2. همراه با غذا،سبزي هاي تازه و سالاد(گوجه فرنگي،فلفل دلمه اي،كلم،گل كلم و...)مصرف نمايند.

3. در ميان وعده ها،بجاي استفاده از تنقلات غذايي كم ارزش(پفك نمكي،چيپس،شكلات و نوشابه ...)از انواع خشكبار(برگه هلو،آلو،زردآلو،توت خشك،انجير خشك،كشمش،خرما)و انواع مغزها(گردو،بادام،فندق و پسته)استفاده نمايند.استفاده از دوغ كم نمك و انواع شربت هاي خانگي بجاي نوشابه هاي گازدار توصيه مي شود.

4. از نوشيدن چاي،قهوه و دم كرده هاي گياهي يكساعت قبل و يك تا دو ساعت پس از صرف غذا خودداري نمايند.

5. اگر خيلي زود خسته مي شوند و يا قدرت تمركز و يادگيري آنها كم شده است ممكن است دچار كمبود آهن شده باشند در اين مورد بايد به پزشك مراجعه نمايند تا در صورت وجود كمبود آهن كه با ندازه گيري ميزان فريتين سرم(شاخص ذخيره آهن بدن)تعيين مي شود درمان شوند.همچنين مصرف مواد غذايي آهن دار را در برنامه غذايي روزانه خود افزايش دهند.

6. براي كاهش عوارض جانبي ناشي از مصرف قرص آهن توصيه شود كه قرص آهن را پس از غذا ميل نمايند.

7. يكي از علائم بروز كم خوني فقر آهن در دختران نوجواني كه عادت ماهيانه آنها شروع شده است و خونريزي زياد دارند رنگ پوست سبزه مايل به زرد است.اين دختران بايد براي تشخيص قطعي كم خوني فقر آهن و درمان به پزشك مراجعه نمايند.

3-كنترل بيماريهاي عفوني و انگلي:

ابتلا به بيماريهاي عفوني موجب كاهش اشتها شده و در نتيجه دريافت مواد مغذي از جمله آهن كاهش مي يابد.از سوي ديگر،بيماريهاي عفوني در جذب و استفاده بدن از مواد مغذي اختلال ايجاد مي كند و درمان به موقع و مناسب مي تواند دوره عفونت و شدت آن را كاهش دهد.

رعايت اصول بهداشت فردي از جمله شستن كامل دستها با آب و صابون قبل از تهيه و مصرف غذا و پس از اجابت مزاج به منظور جلوگيري از ابتلا به آلودگي هاي انگلي از ديگر اقداماتي است كه در آموزش دانش آموزان بايد مورد تأكيد قرار گيرد.

4-غني سازي مواد غذايي:

غني سازي مواد غذايي با آهن يكي از روش هاي عمده و مؤثر براي كاهش كمبود آهن و كم خوني فقر آهن در جامعه مي باشد.در اين روش آهن را به مقدار معيني به مواد غذايي اصلي كه غذاي عمده مردم است و هر روز مصرف مي شود اضافه مي كنند.نان يكي از مواد غذايي است كه كشورها از ساليان پيش اقدام به غني سازي آن با آهن و ساير املاح و ويتامين ها نموده اند.برخي از كشورها مواد غذايي ديگري مانند بيسكويت،كيك،كلوچه و ساير مواد غذايي كه توسط كودكان و دانش اموزان مصرف مي شود را نيز با آهن و مواد مغذي ديگر غني كرده اند و در برنامه تغذيه مدارس از آن استفاده مي كنند.مطالعات انجام شده در كشورهايي كه برنامه غني سازي را اجرا كرده اند حاكي از كاهش شيوع قابل ملاحظه كم خوني فقر آهن مي باشد.در كشور ما،غني سازي آرد با آهن و اسيد فوليك در استان بوشهر از سال 1380 به مورد اجرا گذاشته شده است و طي ساليان بعد،بتدريج در ساير استانها نيز انجام خواهد شد.

درمان كم خوني فقر آهن:

در صورت بروز كم خوني فقر آهن شخص مبتلا بايد تحت درمان قرار گيرد زيرا در اين حالت افزايش مصرف غذاهاي غني از آهن به تنهايي نمي تواند كم خوني فقر آهن را جبران نمايد.بخصوص اگر كم خوني شديد باشد.درمان انتخابي،تجويز خوراكي تركيبات آهن مثل سولفات آهن است ميزان توصيه شده براي درمان كم خوني بستگي به شدت كم خوني دارد و پزشك آن را تعيين مي كند.

نكته مهم در درمان كم خوني فقر آهن اين است كه درمان با آهن بايد 2 تا 3 ماه پس از اينكه ميزان هموگلوبين به حد طبيعي رسيد ادامه يابد تا ذخاير آهن بدن تكميل شوند يعني ميزان فريتين سرم كه نشان دهنده ذخاير آهن بدن است به حدود 30 ميكروگرم در ليتر برسد.سازمان جهاني بهداشت براي درمان نوجوانان و بزرگسالان در موارد كم خوني خفيف يك قرص 60 ميلي گرم آهن در روز و در موارد كم خوني متوسط و شديد 2 قرص 60 ميلي گرم آهن(120 ميلي گرم در روز)را توصيه نموده است.

نكته:

مصرف آهن خوراكي ممكن است در بعضي افراد اختلالات گوارشي مانند ناراحتي معده،تهوع،استفراغ،يبوست و يا اسهال ايجاد كند.شدت عوارض مستقيماً در ارتباط با ميزان آهن مصرفي است و هر چه مقدار مصرف بيشتر باشد عوارض جانبي آن بيشتر مي شود.در موارد عدم تحمل جهاز هاضمه،بايد مصرف قرص آهن با مقدار كم شروع و سپس بتدريج افزايش يابد تا ميزان آن به حد لازم برسد و بخوبي تحمل شود.مصرف قرص آهن با معده خالي ممكن است عوارض جانبي آن را افزايش دهد.بنابراين بهتر است تركيبات آهن بعد از غذا مصرف شوند.نكته حائز اهميت اين است كه به دليل عوارض جانبي نبايد درمان قطع شود چون اين عوارض موقتي بوده و معمولاً پس از چند روز بهبود مي يابند.

نتيجه گيري

منابع:

1-شيخ الاسلام،ربابه،كلاهدوز،فريبا-مجموعه آموزشي تغذيه در سنين مدرسه،دفتر بهبود تغذيه جامعه معاونت سلامت،ناشر،آرويج1382

2-عبدالهي،زهرا-مجموعه آموزشي پيشگيري ،كنترل كمبود آهن و كم خوني از آن،اداره تغذيه معاونت بهداشتي،انستيتو تحقيقات تغذيه و صنايع غذايي كشور،دانشكده بهداشت،دانشگاه علوم پزشكي تهران76-1375

نظرات شما عزیزان: